Autor: Anastasiya Niakrasava

Wraz z 1991 r. nastąpił nowy okres w historii Białorusi, który nie przyniósł wielu zmian w polityce kulturalnej, tym niemniej stworzył nowe możliwości – np. łatwiejsze przekroczenie granicy białoruskiej – umożliwiając także wielostronną wymianę kulturalną. Programy europejskie wspierające współpracę z krajami Europy Wschodniej, czy wyjazdy studentów na studia za granicą, przyczyniły się do dynamicznych zmian zarówno w kulturze jak i postrzeganiu tej kultury. Po rozpadzie Związku Radzieckiego, w okresie niepodległej Republiki Białoruś polscy i białoruscy badacze wykorzystując zasoby archiwów z lat ubiegłych, a także prowadząc nowe badania, aktywnie zaczęli wydawać zbiory dotyczące historii i etnografii, w tym także z terenów Grodzieńszczyzny. W nowych okolicznościach ułatwione stało się prywatne wydawanie zbiorów, najczęściej jednak trudno dostępnych, wydawanych w niewielkich nakładach, dystrybuowanych w lokalnych środowiskach. W tym artykule ograniczę się do krótkiego omówienia dwóch największych prac etnograficzno-muzykologicznych dot. kultury ludowej Grodzieńszczyzny.

Pierwszą wielką pracą na temat kultury muzycznej Poniemnia (obejmującego większą część terenu obwodu grodzieńskiego) jest zbiór pt. Pesni Belaruskaga Panâmonnâ [1] autorstwa białoruskiej etnomuzykolog Tamary Varfalamiejevej, wydany w Białorusi w 1998 roku. Zbiór zawiera 221 pieśni z obwodu grodzieńskiego oraz etnomuzykologiczną charakterystykę regionu. Jedynie dwie pieśni w całym zbiorze można zaliczyć do polskiego repertuaru. Są to przypisane do obrzędu wesela: Pad dom przyjechali, „Dzień dobry” kazali i Siadaj ža siadaj, maja kochana. Jeszcze jedna pieśń Oj siadaj, siadaj kachannio majo stanowi białoruski wariant tej ostatniej. Brak uwzględnienia polskojęzycznego repertuaru muzycznego we wspomnianej oraz kolejnych monografiach k. XX – pocz. XXI w. świadczy o wycinkowej prezentajcji obrazu muzycznego tak wielokulturowego obszaru, jakim jest Poniemnie.

Drugą monografia na temat kultury tradycyjnej Grodzieńszczyzny jest dwutomowe dzieło Grodzenskae Panâmonne z serii wydawniczej [Tradycyjnaâ mastackaâ kultura Belarusaŭ] [2]. Pierwsza księga tomu grodzieńskiego zawiera transkrypcje pieśni i muzyki instrumentalnej oraz opisy miejscowych obrzędów i zwyczajów. W drugiej z kolei zawarte są opisy tradycyjnych tańców, zabaw, ludowej prozy, a także tradycyjnego ubioru na Grodzieńszczyźnie. Jest to dzisiaj jedyny pełny zbiór grodzieńskiego folkloru, dający przekrojowe wyobrażenie o właściwościach głównych rodzajów i gatunków lokalnych tradycji muzycznych.

Wśród 261 opublikowanych pieśni (nie licząc wariantów tekstowych) znajdują się dwie pieśni w języku polskim:
● Pieśń chrzcinna (przywiązana do chrzcin) Kuma sobie siedziala
● Pieśń weselna śpiewana w czasie odjazdu do domu młodego (Siądaj, Janeczka, siądaj kochana).
Trzy kolejne pieśni zapisane w gwarze mieszanej – białorusko-polskiej:
● Pieśń weselna Wychadzi maci, spatykaj swaje dzieci śpiewana podczas przyjazdu młodych do pana młodego – z dużą domieszką języka polskiego
● Pieśń weselna Siadaj, siadaj kochańnie moje stanowiąca wariant (melodyczny i tekstowy) pieśni Siądaj, Janeczka, siądaj kochana zapisany w wersji z dużą domieszką języka białoruskiego
● Świętojańska pieśń Da siahonnie Kupalo, Kupalo [3] – z dużą domieszką języka polskiego.
Ponadto zanotowano wygłaszane po polsku oracje wielkanocne:
● życzenia po zakończeniu śpiewania pieśni wiosennej (Maryja Królowa pa carkwi chadzila [4])
● Wielkanocne życzenia „alykudnaja paniency” – wielkanocne życzenie – z dużą domieszką języka polskiego (Byla zima, teraz wiosna)
● Wielkanocna oracja inicjująca (Dziś mame noc nego, Jezusa milego [5])
● Trzy wielkanocne oracje (Powiadže mnie żaczku co to je [6]; Ja maly żaczak, ni korowaczek [7]; Witan, witan, zdrowie pytan [8]).

Jak wynika z powyższego zestawienia, polskojęzyczny repertuar jest reprezentowany przede wszystkim w cyklu obrzędowo-kalendarzowym (wielkanocne), jedna pieśń znalazła się wśród pieśni świętojańskich, kolejno – w obrzędach weselnych i chrzcinowych cyklu rodzinnego. Natomiast wśród pieśni zimowych i jesiennych cyklu obrzędowego brak jest pieśni polskich. W cyklu rodzinnym (bardzo nielicznie prezentowanym w zbiorze) nie ma polskich pieśni pogrzebowych, a także lamentów. Polskich pieśni nie ma również w całym cyklu nieobrzędowym.

O wpływach kulturowych polskiego etnosu na lokalne tradycje można domyślać się w komentarzu dotyczącym muzyki instrumentalnej: „Tu, szerzej niż w innych regionach, rozpowszechnione są różnorodne warianty oberków, mazurków, krakowiaków, kujawiaków, które wchodzą w skład repertuaru niemal każdego zachodniobiałoruskiego muzyka” [9]. Wraz z asymilowanymi tańcami ruskimi („barynia”, „ruskaha”, „reczańka”, „miesiac”, „karobaczka”, „sierbijanka”, „noczka” i in.) i zachodnioeuropejskimi (walc, tango, fokstrot, pas de quatre), stanowią o specyfice repertuaru miejscowych muzyków.

Możliwe, że tak małą reprezentację polskich pieśni w jednej z największych monografii regionu Poniemnia trzeba tłumaczyć brakiem dostępu do odpowiednich nagrań lub świadomą decyzją pominięcia tego repertuaru przez autorów pracy. Nie wydaje się jednak, że tytuł serii “Tradycyjna kultura Białorusinów” mógł narzucić przyjęte ramy.

Zwiastunem zmian w tym zakresie może być to, że w ostatnich latach wraz ze wzrostem zainteresowań badawczych nad tradycjami białoruskich katolików, a także rozwojem wydawnictw fonograficznych w Białorusi, polskojęzyczny repertuar pojawia się na płytach z folklorem muzycznym [10]. Mam nadzieję, że kolejne lata przyniosą więcej opracowań i opublikowanych źródeł, do czego, mam nadzieję, przyczynię się także swoją pracą.

Data publikacji: 20/11/2020