Autor: Anastasiya Niakrasava

W XIX w., podobnie jak wielu innych zbieraczy twórczości ludowej, także polski etnograf Oskar Kolberg zwrócił się w kierunku badań kultur słowiańskich, biorąc pod uwagę m.in. folklor białoruski [1]. Zamierzał poświęcić mu aż trzy tomy swojego Ludu [2], o czym świadczą planowane w 1869 r. serie: 31 – Ruś Czarna, Litewska (gubernia grodzieńska), 40 – Polesie pińskie i wołyńskie, 42 – Białoruś (Mińska, Witebsk itd.). Taki podział odzwierciedlał regionalne nazewnictwo, funkcjonujące jeszcze przed rozbiorami. Białoruś Kolberg rozumiał jako trzy północne województwa „ruskie” – połockie, witebskie i mścisławskie. Litwą właściwą nazywano województwa Wielkiego Księstwa Litewskiego – wileńskie, trockie, mińskie, nowogródzkie i brzeskie. Zbierając informacje dotyczące Białorusi prawie przez całe życie, badacz nie doczekał się jednak ich wydania, podobnie jak w przypadku innych materiałów wschodniosłowiańskich i nadbałtyckich (z wyjątkiem czterotomowego Pokucia).

Dopiero osiemdziesiąt lat po śmierci etnografa został wydany “białoruski tom” Kolberga – Białoruś – Polesie, którego podstawą do oficjalnej edycji były rękopisy Oskara Kolberga, przechowywane obecnie w Instytucie im. Oskara Kolberga w Poznaniu. Zasadniczy zrąb tomu stanowią materiały zebrane w dwóch rękopiśmiennych tekach „białoruskich”: teka 28 Polesie (zawiera cztery podteki z numeracją stron wewnątrz każdej) oraz teka 29 Białoruś. Grodno (zawiera 6 podtek). Redaktorzy tomu Białoruś – Polesie [3] w ślad za Kolbergem włączyli do obszaru etnicznej Białorusi także materiały z terytorium Pskowskiego i Smoleńskiego obwodu Rosji, dzisiejszej Litwy (Wilno) i Polski (Białystok i okolice). 

Większość informacji, których Kolberg użył do opisu Białorusi, pochodzi ze źródeł wcześniej wydanych. Kolberg czerpał informacje z wcześniej opublikowanych prac polsko- i rosyjskojęzycznych, znanych w kręgach białoruskich; są to prace m.in. Romualda Zienkiewicza, Pawła Bobrowskiego, Łukasza Gołębiowskiego, Marii Czarnockiej, Aleksandra Rypińskiego, Adama Kirkora, Konstantego Tyszkiewicza, bliżej nieznanych E.S. oraz E.M. i in. Ten staranny dobór publikacji uzupełniały informacje pochodzące z druków ulotnych, periodyków, źródeł często trudno dostępnych. Z kolei brak melodii w ówczesnych publikacjach ludoznawczych Kolberg uzupełniał na własną rękę. 94 proc. transkrypcji muzycznych stanowi osobisty wkład etnografa w badania nad folklorem muzycznym z terenów XIX-wiecznej Białorusi.

Obszar Grodzieńszczyzny zajmuje w pracy Kolberga osobne miejsce, o czym świadczy chociażby oddzielna teka zatytułowana Białoruś. Grodno. Zawarte w niej materiały pochodzą głównie z pracy Pawła Bobrowskiego [4]. Należy jednak podkreślić, że osobistym wkładem Kolberga do badań nad kulturą Grodzieńszczyzny są 11 transkrypcji nutowych. Wśród nich m.in. unikatowy zapis korowodu „Jaščur”, zanotowany w miejscowości Sopockin (dzisiaj: Sopoćkinie). Jest to niezwykły przykład funkcjonowania archaicznej formy obrzędowej, która dzisiaj na Grodzieńszczyźnie jest prawie nieobecna [5]. 

Lokalizacja geograficzna nutowych przykładów z terenów Grodzieńszczyzny przedstawia się następująco: Grodno – 6 pieśni, Lida – 1, Wilno – Lida – Kunkułka – 2, Słonim – 1, Grodno – Słonim – Sopockin – 1. Zgodnie z konwencją swoich czasów Kolberg notował lokalizację, jednak ogólna „paszportyzacja” nie przystaje do wymogów dzisiejszej etnografii [6].

Transkrypcje muzyczne z kolei są bardzo wiarygodne, choć nie bezdyskusyjne. W białoruskiej literaturze etnomuzykologicznej wybór zanotowanych przez badacza melodii tłumaczy się – determinowaną praktyką akademickiej profesjonalnej szkoły – preferencją badacza do „skocznych”, tanecznych pieśni. A takie melodie, wskutek swej prostoty i metryczności, są łatwe do zanotowania [7]. Teksty poetyckie, jak i notacje muzyczne w zbiorze Kolberga świadczą jeszcze o fazach „przedjęzykoznawczej” i „przedetnomuzykologicznej”. Teksty pieśni badacz podaje w pewnego rodzaju fonetycznej transkrypcji, jednakże nie czyni różnicy między fonetyką białoruską, ukraińską i polską. Przez to białoruskie teksty rozpoznaje się czasem tylko dzięki sporadycznym konstantom. Mimo, że badacz czasem dodawał własne tłumaczenia pieśni białoruskich na język polski, należy podkreślić, iż – w przeciwieństwie do wielu innych badaczy – Kolberg zasadniczo nie zmieniał językowej warstwy zapisywanych tekstów ludowych, co stanowi kolejny krok w kierunku dokumentowania realnego języka używanego przez lud.

Niewątpliwie “białoruski tom” Kolberga – wraz z jego innymi pracami – oddaje słowiański charakter całej jego spuścizny i wpisuje się w nurt rozwijającej się wówczas slawistyki. Wydaje się, że opóźniona publikacja dzieła Kolberga – dopiero w drugiej połowie XX w. – zaważyła na jego niewielkiej popularności w kręgach białoruskojęzycznych. Tymczasem sam zbiór dał przede wszystkim polskiemu czytelnikowi w wieku XX panoramę kultury ludowej w Białorusi za czasów Kolberga i jego poprzedników, i wraz z innymi publikacjami z tamtego okresu zapoczątkował nową falę badań na tym obszarze i opracowań naukowych.

Data publikacji: 23/10/2020